Cmentarze z tego okresu, zarówno polskie, jak i niemieckie, powinny być otoczone czcią i szacunkiem, ponieważ niezależne od stosunku do byłego okupanta, są to miejsca spoczynku i część polskiego dziedzictwa. Na terenie powiatu nie brakuje zabytkowych nekropolii, które straszą, zaniedbane i zarośnięte. 

Na uwagę na pewno zasługuje cmentarz ewangelicki w Sarbicach, który mimo unikatowych walorów estetycznych, powoli zamienia się w ruinę. Brak jakichkolwiek działań konserwatorskich powoduje, że kamienne płyty kruszeją, unikatowe, gotyckie czcionki stają się coraz bardziej nieczytelne, żelazne krzyże zżera rdza. Część nagrobków jest niewidoczna, skryta przez dziko rosnące krzewy i wysokie trawy. Nie brakuje też śmieci, które ktoś wyrzucił dosłownie na środku cmentarza.

Około dwa lata lemu padły obietnice uporządkowania takich miejsc, jednak ani władze gminy, ani parafia ewangelicko-augsburska, pod którą nekropolia bezpośrednio podlega, nie poczyniły żadnych kroków mających na celu chociaż częściowe odwrócenie postępującej destrukcji. Wręcz przeciwnie: teren jest nieogrodzony, przez środek cmentarza przebiega droga dojazdowa na pole. Dziko rosnące krzewy maskują zarówno ludzką ignorancję, jak i piękne płyty. A na nich można odkryć naprawdę stare, zaskakujące daty, świadczące o tym, że było to miejsce pochówku nie tylko ofiar wojny, ale ludności pochodzenia niemieckiego, którzy zamieszkiwali te ziemie razem z Polakami na długo przed wojną.

Cmentarz nie znajduje się w Krajowym Rejestrze Zabytków, mimo że powinien figurować na listach Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Co za tym idzie, nie obowiązuje na nim kontrola Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Wyklucza to możliwość starania się o dotacje na konserwację obiektu, ale także otwiera nowe możliwości: żeby uporządkować i odnowić nekropolię nie trzeba odgórnej zgody, ale własnej inicjatywy popartej konsultacjami z restauratorami.

W takiej samej sytuacji znajduje się cmentarz poniemiecki w miejscowości Czyste (gm. Dobra), gdzie osadnicy z zachodu mieszkali już od czasów pruskich. Nekropolia została nadgryziona nie tylko przez ząb czasu – jej obecny stan w dużej mierze jest zasługą wandali. Nagrobki są niemal niewidoczne, skryte w roślinności, masywny, żelazny krzyż już dawno uległ zniszczeniu. Cmentarz ten również nie figuruje w rejestrze. Warto dodać, że tradycje miejscowości są ściśle związane z niemieckimi osadnikami, ponieważ współtworzyli oni lokalną kulturę i w znacznej mierze rozwijali miejscowość gospodarczo.

Co można więc zrobić? Oczywiście, można jak do tej pory udawać, że problemu nie ma, bo zawsze znajdą się pilniejsze wydatki niż renowacja cmentarza. Z drugiej strony, przy odrobinie chcęci można miejsce odnowić, przywrócić mu nie tylko godność, ale i atrakcyjność turystyczną. Środków jest wiele: całe rzesze studentów po kierunkach związanych z ochroną dóbr kultury potrzebują miejsca praktyk. Wiele stowarzyszeń, fundacji, także ze strony niemieckiej, pomaga zachować pamięć o przodkach.

Nad Sarbicami czuwają uczniowie lokalnej szkoły, którzy przed 1 listopada starają się własnymi siłami uporządkować miejsce, zapalają znicze. Warto jednak zastanowić się, czy odpowiedzialność za nie można przerzucić na dzieci, nawet jeśli dbają o nie bezinteresownie? I czy powinno tak być, że miejsca ostatecznego spoczynku wielu ludzi, którzy rodzili się, żyli i umierali na tym terenie pozostają bez opieki? Warto zastanowić się nad tym, nie tylko przy okazji listopadowego święta.

Martyna Stachowiak