Bohater niewygodny

Sejm RP ustanowił rok 2017 rokiem Tadeusza Kościuszki. Rocznica ta jednak obchodzona jest raczej po cichu, no może poza Krakowem, gdzie co roku wspominana jest Insurekcja stanowiąca jeden z epizodów niezwykle barwnego i ciekawego życia Kościuszki. Czy zatem postać Naczelnika nie jest wygodna dla konserwatystów spod znaku PiS? Przecież przez lata osoba Tadeusza Kościuszki pojawiała się na sztandarach niemal wszystkich środowisk politycznych II RP, które czerpały z życiorysu bohatera potrzebne im akurat motywy. Pasował socjalistom, ludowcom, trochę wcześniej konserwatystom z krakowskich Stańczyków. W PRL komuniści z powodzeniem ubrali go na czerwono.

Całego bogatego życiorysu Tadeusza Kościuszki nie sposób oddać nawet w najdłuższym artykule prasowym. Na potrzeby niniejszego tekstu przedstawię jedynie te wyjątki z jego życia, które wg mnie stanowią o jego wyjątkowości. Niemniej jednak zachęcam do szczegółowego zapoznania się z sylwetką Kościuszki i poszukiwania bardziej szczegółowych opisów jego czynów.

Rewolucjonista i wojownik

Żołnierz i inżynier. Wielu młodych Polaków żyjących w XXI w. mogłoby z powodzeniem utożsamiać się Tadeuszem Kościuszko. Ten młody, bardzo dobrze wykształcony mężczyzna pochodził ze starego szlacheckiego rodu. Majątek jego rodziny był znacznie zadłużony, więc Kościuszkowie oddali się pod protekcję rodu Czartoryskich. Młody Tadeusz ukończył Szkołę Rycerską założoną przez króla Stanisława Poniatowskiego, jednak nie mógł po niej znaleźć odpowiedniego zatrudnienia. Kiedy tylko nadarzyła się okazja wyjechał do rodzących się w bólach Stanów Zjednoczonych Ameryki. Tam szybko udowodnił, że posiada ponadprzeciętne umiejętności wojskowe i inżynieryjne wspomagając amerykańskich buntowników w walce z Anglikami oraz budując fortyfikacje.

Abolicjonista. To w USA, pod wpływem swojego czarnoskórego adiutanta, Agrippy Hulla, w Kościuszce ukształtowały się silne antyniewolnicze poglądy. Pod koniec życia upoważnił on swojego przyjaciela Thomasa Jeffersona, aby za pieniądze ze spadku po nim wykorzystał na wykupienie i uwolnienie Murzynów. Pomimo zapewnień, trzeci prezydent USA nie wykonał ostatniej woli Naczelnika i nie skorzystał z możliwości bezkosztowego uwolnienia swoich niewolników. Dzięki swoim poglądom Kościuszko mógł w Polsce, podczas walk z zaborcami, szczerze zabiegać o zaangażowanie mas ludowych, obiecując im wyzwolenie od pańszczyzny oraz inne swobody obywatelskie.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że nie sposób porównywać tzw. „niewolnictwa atlantyckiego” do sytuacji polskiego chłopa za czasów Naczelnika. Niewolność chłopów stanowiła bardziej złożone i różnorodne zjawisko, co nie oznacza, że niewolnica na ziemiach polskich, litewskich, białoruskich i ukraińskich nie było.

Republikanin. Poza walką Tadeusz Kościuszko prowadził działalność polityczną, wykorzystując płynące z Francji prądy oświeceniowe i rewolucyjne do utworzenia w Polsce republiki. Wraz z Józefem Pawlikowskim prowadził polemikę z J.J. Rousseau, który uważał, że wyzwolenie ludu polskiego powinno odbywać się stopniowo, w drodze ewolucji społecznej. W odpowiedzi powstała broszura „Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość?”, w której Kościuszko głosił, że lud polski należy wpierw wyzwolić, a następnie „oświecić”, edukując przyszłych, świadomych obywateli. Niestety złożony kontekst krajowy i międzynarodowy zmuszał często Kościuszkę do hamowania swojego radykalizmu, szczególnie kiedy zabiegał o wsparcie środowisk szlacheckich i arystokratycznych.

Warto też pamiętać, że Tadeusz Kościuszko odmówił zaangażowaniu się po stronie Napoleona, gdyż byłoby to sprzeczne z jego przekonaniami.

Antyklerykał. Tadeusz Kościuszko był deistą uznającym istnienie Boga, który stworzył świat, lecz nie ingeruje w jego funkcjonowanie. Kościół Katolicki oceniał jak najgorzej, uważając, że kler niewoli lud, straszy go, a sam pławi się w przywilejach. Ponadto Kościuszko pamiętał, iż to hierarchowie Kościoła Katolickiego poparli konfederację targowicką.

Pierwszy Polak

W swoim tekście pt. „Kim był Pierwszy Polak?” Łukasz Dąbrowiecki upatruje w Tadeuszu Kościuszce pierwszego polskiego Obywatela posiadającego pełną świadomość narodową. Dąbrowiecki analizując poglądy, a przede wszystkim rewolucyjną działalność Naczelnika w czasach formowania się pierwszych państw narodowych, uznaje, że Kościuszko był pierwszym Polakiem w ogóle. Warto przy tym nadmienić, że świadomość narodowa oraz powstawanie państw narodowych (które najlepiej obsługiwały rodzący się kapitalizm) w końcach wieku XVIII nie mają wiele wspólnego z nacjonalizmami szalejącymi w Europie na początku XX w.

Marcin Derucki